Pazaryeri'nin tarihi çok eskilere dayanmaktadır.
İlkçağlarda "BİTHİNİA" denilen bugün Bursa, Bilecik, Kocaeli topraklarını
kapsayan bölgenin güney batı bölümünde yer alıyordu. Roma döneminde Anadolu'nun
içinden gelip Bursa'ya giden Roma yolu Pazaryeri'nden geçerdi. Bu yolun geçtiği
yerler halen yöre halkı tarafından "BAĞDAT YOLU" veya "İPEK YOLU" olarak
bilinir. Roma döneminden kalma antik eserlere Firanlar, Ahmetler köyleri ve
Doğanlar mevkiinde rastlanır.
Bizans döneminde, Pazaryeri "BİTHİNİA THEMAKİON"
bölgesinde "ARMENO KASTRON" adı yerleşim birimiydi. Bu ismin anlamı "Ermeni
Kalesi"dir. Fakat bu bölgede Ermeniler yaşamamıştır. "ARMENO" ismi Ahi
dağlarının antik ismidir. Bu isim Anadolu'nun yaklaşık M.Ö. 3000-2000 yılları
arasında yaşamış "LUVİ" halkının konuştuğu dilde "Aytanrısı Ülkesi"dir.
Bizanslılar bu dağların geçit bölgelerine haberleşme ve gözetleme kuleleri
yaptığı için bu ismi vermişlerdir.
Kayı aşireti 1132 yılında Söğüt'e yerleştikten sonra
Ertuğrul Gazi'ye yaylak olarak verilen Domaniç yaylasına giden en kısa yol
Pazaryeri'nden geçmekte idi. Osman Bey Osmanlı devletini kurduktan sonra
İnegöl'e (ANGELO KOMA) ve verimli ovalara ulaşmak ve fethetmek amacı ile batıya
yöneldi. "Ermeni Derbendi" denilen bugünkü Pazaryeri'nin civarından geçen yolu
kullandı. Bu isim Osmanlılar tarafından Ahı dağında verilen "Ermenek" isminden
geldiği sanılır. Adı geçen Söğüt-Bozhüyük'ten gelir "Karani Derbendi'nden (Bu
derbent bugün Pazaryeri'ne bağlı Karaköy civarındadır) geçip Pazaryeri'ne
vardıktan sonra Ahi Beli/Büyük Derbent/ Nazif Paşa köyü civarında Ahi dağını
kuzeyden aşardı. Küçük Derbent/Bahçesultan köyünden geçerek Kurşunlu yolu ile
İnegöl'e ulaşırdı. Osman Bey buraları fethettikten sonra III. oğlu olan Yahşi
Pazarlu Bey'e iskan ve idare etmesi amacıyla Pazaryerini ve havalisini verdi. Bu
bölgenin ismini Yahşi Pazarlu Bey kendi adını taşıyan "PAZARLUCUK" ismi ile
değiştirdi. Bu isim zamanla "Pazarcık"a dönüştü.
Osmanlılar döneminde önemli ticaret ve askeri
yolların üzerinde olduğu için Avrupalı seyyahlar Anadolu'ya giderlerken
Pazaryeri'nden geçerlerdi. Ünlü Avusturya'lı seyyah Hans DERNSCWAM 1553-1555
yılları arasında Anadolu'ya yaptığı seyahat sırasında Pazaryeri'nden geçmiştir.
Bunları şöyle anlatır: "...Pazargik'te bir mescit var. Burada yalnız Türk'ler
oturuyor. Rum yok. Sağ tarafta yol kenarında büyük bir kervansaray gördük.
Kervansarayın içinde orta kısmında 12 tane meşe direk var. Bu direkler taşlar
üzerinde oturtulmuş. Bütün binayı taşıyorlar. 20 baca saydım. Kervansaray
herkese açık. İçinde 150-200 at barınabilir...Pazargik (Pazarcık) sakin iki
tarafı dağlarla çevrili güzel bir yer. Buarada üzüm yetişmiyor. Bir Rum bize
ilerideki Rum köyünden bir tulum şarap getirdi... 19 Mart sabahı Pazargik'ten
Boz Gywck (Bozüyük)'e doğru yola çıktık."
17. yy'da İran seferine çıkan IV.Murat sadrazamı
Kara Mustafa Paşa ordusu ile birlikte askeri yol üzerinde olan Pazaryerine
uğramış ve konaklamıştır. Buraya kendi adını taşıyan cami ve külliyeyi
yaptırmıştır. Fakat bu cami Yunan işgali sırasında yıkılmış yalnız tarihi
minaresi kalmıştır. Caminin yerine yenisi yapılmıştır.
Pazaryeri 19. yy'ın sonlarına kadar Hüdavendigar
(Bursa) livasına (vilayet) bağlı bir nahiye idi. 1852'de (H.1301) Pazarcık adı
ile Ertuğrul (Bilecik) livası merkez kazasına bağlı nahiye merkezi oldu.
Rumeli'den Kafkaslar'dan gelen göçmenlerin ve Yörüklerin buralara iskan
edilmesiyle Pazaryeri'nin nüfusu artmış. Çok renkli ve gelişmiş bir kültür alt
yapısı oluşmuştur.
Kurtuluş Savaşı zamanında Pazaryeri üç kez Yunan işgaline uğramış ve
yıkılmıştır.
Miralay Ayıcı Arif Bey komutasındaki birliklerimizle
yunanlı işgalcileri arasında kanlı çarpışmalar sonucunda 5 Eylül 1922 tarihinde
Yunanlılar Pazaryeri'ni boşalttılar. Ancak çekilirken yakıp yıktıklarından
Pazaryeri harabe halinde bırakılmıştır.
1926 yılında, yeniden yapılan idari taksimata göre,
Pazarcık, Bilecik İli Bozüyük ilçesine bağlı bir bucak merkezi oldu. Pazarcık
bucağı 1953 yılında Maraş ilinin Pazarcık ilçesi ile isim benzerliği ve bu
benzerliğin çeşitli karışıklıklara sebep olacağı gerekçesi ile PAZARYERİ ismi
ile ilçe merkezi oldu.
